Ligaturen

Deze week kreeg ik tijdens de training InDesign een vraag over wat ligaturen nu eigenlijk waren en waarom ze eigenlijk gemaakt zijn.
Een ligatuur is in principe een samensmelting van twee of meer lettertekens. Bijvoorbeeld de f en de i of de f en de l.

Geschiedenis
De reden waarom ligaturen bestaan is zowel praktisch als esthetisch. In de leslokalen van Opatel Rotterdam heb je misschien wel de zetbokken zien staan. Enkele jaren geleden hadden we namelijk nog in Rotterdam een prachtige grafische werkplaats. Hier gaven we ook cursussen loodzetten. Dus met loden letters een zetsel maken en dit afdrukken op een proefpers. We hadden een juweel van een Asbern proefpers met een elektrisch inktwerk en een groot netto drukformaat. Deze pers heb ik nog eigenhandig boutje voor boutje in elkaar gezet. (Ach je bent jong …) Met gemeende pijn in mijn hart moet ik vaststellen dat de pers niet meer onder ons is. Degene onder u die ooit echt boekdrukwerk onder ogen hebben gekregen weten wat ik bedoel. Maar goed. Wanneer je in lood de letter f naast de de letter i moest zetten kreeg je het probleem dat de vlag van de f over het letterstaafje heen stak. Zette je dan een letter daar direct naast dan kwam deze vlag altijd iets omhoog. Wanneer daarna de wals van de pers over de letters denderde walste deze in een keer de vlag van de f plat. Vandaar dat er altijd een spatie tussen deze letters gezet moest worden om de letter vlak te houden. Om dit probleem op te lossen heeft men de meest voorkomende combinaties met de letters f op een enkel letterstaafje gezet. Wanneer wij met Opatel op jacht waren naar een nieuwe collectie loden letters bekeken we dan ook altijd eerst de f'jes.
Maar ook digitaal is er een praktische reden voor de ligatuur. Immers wanneer je een f naast een i zet, wat doe je dan met het puntje van de i? Dat zit dan een beetje tegen de vlag van de f aan te hangen. Dit ziet er niet uit vandaar de ligatuur. Zou je de letters verder uit elkaar zetten dan klopt de spatiëring niet meer.
Naast de eerder genoemde f en i combinatie zijn er veel bekendere voorbeelden.



Ampersand
Het en-teken in de volksmond. Dit is eigenlijk een samensmelting van de letter E en de onderkast t, van het latijnse Et. Vooral in de cursief van menig lettertype is dit nog te herkennen.
Wist je trouwens dat de ampersand het oudste letterteken is van ons alfabet? Het werd al gebruikt ver voor de ontwikkeling van ons huidige schrift.



Apenstaart
De apenstaart is een samensmelting van de letters A en de onderkast t. Dit teken is vooral bekend geworden door het gebruik van E-mail. In het Engels werd dit teken gebruikt voor het woord at (at the cost of). Maar staat ook wel bekend als:
grishale, snabel-a, chiocciola, escargot of Klammeraffe.

Diftong
Vaak wordt ook de combinatie ae of oe samengevoegd tot Æ of Œ. Dit zijn eigenlijk geen Nederlandse ligaturen maar zogenaamde diftongen. Ze komen bovendien in de Nederlandse spelling niet voor. In het Frans is het echter wel een belangrijke ligatuur.